Nazwiska Polaków były niejednokrotnie przedmiotem naukowego zainteresowania językoznawców, onomastów, historyków, genealogów, socjologów. Szczególnie liczne są antroponomastyczne monografie regionalne, zbierające nazwiska (lub proto-nazwiska) współczesne i historyczne z różnych miejsc i terenów geograficznych dawnej i dzisiejszej Polski.
Powstały i powstają też liczne onomastykony, zbierające historyczne nazwy osobowe lub współczesne nazwiska. Są to m.in.: „Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych”, pod red. K. Rymuta (SNW), podający nieaktualne już dane frekwencyjne z 1990 r. na podstawie bazy PESEL czy słownik K. Rymuta „Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny”, dotyczący z konieczności małej liczby nazwisk. Wymienić również należy „Słownik staropolskich nazw osobowych” pod red. W. Taszyckiego (SSNO), „Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych” pod red. A. Cieślikowej, M. Malec i K. Rymuta (SEMot) i „Antroponimię Polski od XVI do końca XVIII wieku” pod red. A. Cieślikowej (AntrP) – trzy onomastykony obejmujące zbiory nazw osobowych z okresu staropolskiego i średniopolskiego.
Jednocześnie w krajach europejskich tworzone są elektroniczne bazy nazwiskowe i słowniki nazwisk. Tego typu wieloletnie i wieloosobowe projekty realizowane są już w Niemczech (Digitale Familiennamenwörterbuch Deutschlands, DFD) czy Holandii (Nederlandse Familienamenbank, NF). Ich przyszłym efektem miałaby być europejska internetowa baza nazwisk. Już teraz jednak istnieją strony internetowe, ukazujące rozmieszczenie geograficzne i statystyki dotyczące frekwencji nazwisk używanych w wielu krajach europejskich.
Nazwiskami interesują się także osoby z kraju i zagranicy, chcące poznać historię swojej rodziny i szukające „polskich korzeni”. Tego typu, coraz częstsze poszukiwania genealogiczne i rodzinne, mają się przeciwstawiać odśrodkowym siłom globalizacyjnym, mediatyzacji relacji społecznych, rozpadowi więzi rodzinnych, poczuciu osamotnienia i alienacji czy brakowi wspólnoty lokalnej. Takie kwerendy mają nierzadko charakter źródłowo-historyczny i onomastyczny (ludzie chcą wiedzieć, co ich nazwisko „znaczy”, kiedy powstało, kim byli i gdzie mieszkali dawniejsi nosiciele tego samego nazwiska etc.). Liczne genealogiczno-rodzinne strony internetowe (typu: Genealodzy.pl. czy Moi krewni) pokazują skalę zainteresowania tymi problemami.
Internetowy słownik nazwisk w Polsce (skrót: ISNP) jest onomastykonem, który zbiera dużą liczbę nazwisk używanych współcześnie w Polsce (ok. 30 000 haseł). Posiada charakter naukowy i popularyzatorski. Znajdują się w nim omówienia poszczególnych nazwisk w ujęciu współczesnym i historycznym. Powinien on pomóc w dalszych badaniach naukowych antroponomastycznych, jak i w realizacji prywatnych celów, np. w poszukiwaniach genealogicznych. ISNP jest onomastycznym kompendium, bezpłatnym i ogólnodostępnym w Internecie
Główne prace nad ISNP trwały od 2014 r. do 2021 r. Obejmowały one edycję artykułów hasłowych, tj. wpisywanie odpowiednich informacji pochodzących z innych źródeł drukowanych i internetowych do poszczególnych modułów w ramach ustalonej struktury hasła (por. punkt III poniżej). Ich podstawą były otrzymane nieodpłatnie z Działu Ewidencji Ludności Ministerstwa Spraw Wewnętrznych aktualne dane typu PESEL, dotyczące nazwisk używanych obecnie w Polsce. Jednak ISNP, jak każdy słownik elektroniczny, ma charakter otwarty – jest i będzie stale uzupełniany i rozwijany. Od 2022 r. znajdzie się pod stałą opieką merytoryczną w IJP PAN w Krakowie.
ISNP uwzględnia aktualne dane frekwencyjne (rejestr PESEL z 2014 r.), a jednocześnie obejmuje dużą liczebnie grupę nazwisk. Najistotniejszym elementem ISNP są informacje statystyczno-frekwencyjne i językoznawczo-leksykograficzne dotyczące poszczególnych nazwisk. Dlatego też poszczególne artykuły hasłowe były/są tworzone w ramach ustalonej ich struktury, która zawiera potrzebne informacje dotyczące poszukiwanego nazwiska.
Budowa hasła
Hasło składa się z kilkunastu elementów (niektóre z nich mają charakter fakultatywny):
Tytuł artykułu hasłowego:
Jest to forma główna nazwiska, która pochodzi z bazy danych PESEL.
Formy żeńskie kończące się na -ska, -cka, -dzka posiadają własne hasła, co wynika z ich formy (różnej od męskiej), a zatem odrębnego usytuowania na liście rankingowej nazwisk używanych w Polsce. W tych hasłach (np. Kowalska, Nowakowska, Zawadzka) znajdują się podstawowe dane dotyczące frekwencji żeńskiego nazwiska i geografii jego użytkowniczek w Polsce. Natomiast inne informacje typu: ranga nazwiska (biorąc pod uwagę sumę frekwencji jego formy męskiej i żeńskiej), etymologia, struktura słowotwórcza, zapisy historyczne, odsyłacze do słowników i baz nazwisk – znajdują się w odpowiednim w haśle dotyczącym formy męskiej (nazwiska kończące się -ski, -cki, dzki). Z hasła w formie żeńskiej prowadzi do formy męskiej odpowiedni odsyłacz (link), np. Kowalska >> Kowalski.
Formy żeńskie nazwiska (z fakultatywnymi komentarzami objaśniającymi):
Nazwiska feminatywne w ISNP są ważną częścią artykułu hasłowego.
Pokazują one nie tylko żeńskie formacje współczesne i/lub historyczne (poświadczające tworzenie się w przeszłości nazwisk rodzinnych – żon i córek). Nazwiska żeńskie opisane w ISNP są najczęściej strukturami pochodnymi od podstaw męskich przez dodanie sufiksu -owa, np.: Kowalowa (formacja odmężowska od nazwiska Kowal) oraz sufiksu -ówna: Kowalówna (formacja odojcowska) i używane są przez kobiety zwyczajowo. W języku mówionym poświadczone są również nazwiska żeńskie z formantami -ina/-yna (np. Gnidzina – odmężowskie) oraz -anka (Gębczanka – odojcowskie) – zwykle od nazwisk męskich zakończonych na -a. Na ogół od nazwisk obcego pochodzenia np.: Affek, Bafia, Detlaf, Jafra, Mudlaff tworzono formacje żeńskie zgodnie z polskimi zasadami. Nie wiadomo jednak, czy formacje żeńskie tego typu funkcjonują we współczesnym uzusie. Od nazwisk dzierżawczych typu Demków, Kowalów, Leśków nie tworzone są formacje żeńskie.
Nazwiska żeńskie, poświadczone w źródłach historycznych, nie zawsze jednak były tworzone zgodnie z tymi regułami, np. od męskiej formacji zakończonej na -a (Mucha) tworzono także żeńskie formacje na -owa: Muchowa, a nie na -yna: Muszyna. W przypadku formacji odojcowskich poświadczony jest zapis Nowaczanka (od Nowak), a nie Nowakówna (czasami występują obie formy równocześnie). Z kolei wśród nazwisk odojcowskich z sufiksem -anka spotyka się w źródłach nie tylko formacje utworzone od nazwisk zakończonych na -a, ale także od formacji zakończonych na -ski (np. Grabowski), być może po to, aby odróżnić nazwę żony (Grabowska) od nazwy córki (Grabowszczanka – 1663 r.). Nazwiska z odmężowskim sufiksem -icha (Kowalicha) występowały z kolei głównie na Kresach Wschodnich. Natomiast wśród niektórych nazwisk żeńskich na Śląsku poświadczone są formacje z niemieckim sufiksem żeńskim -in, np. Cieślikin (z XVIII w.), który jest odpowiednikiem polskiego sufiksu -owa. W gwarach funkcjonowały także inne określenia feminatywne np. zakończone sufiksem -onka (Kowalonka), -ka (Kowalka). Te drugie mogły określać zarówno kobietę zamężną, jak i pannę, podobnie jak dzierżawczy sufiks -ówka (Kowalówka).
Nazwiska żeńskie pochodne od nazwisk męskich zakończonych na -ski, -cki, -dzki (typu: Kacperski, Konecki, Kosieradzki) pokazano w ISNP zarówno w formie z końcówką paradygmatyczną -a (czyli: pani Kacperska, pani Konecka, pani Kosieradzka), jak i w formie równej formalnie męskiej (czyli: pani Kacperski, pani Konecki, pani Kosieradzki) – takie formy nazwisk noszą często kobiety mieszkające za granicą.
Dane frekwencyjne (liczba użytkowników i ranga w Polsce):
W tej części artykułu hasłowego podana jest:
a/ ogólna liczba użytkowników danego nazwiska w Polsce,
b/ liczba kobiet noszących to nazwisko,
c/ liczba mężczyzn noszących to nazwisko,
d/ informacja o randze nazwiska, czyli jego kolejności na liście ułożonej według malejącej liczby użytkowników.
Geografia nazwiska w Polsce:
W tej partii artykułu hasłowego zawarte są informacje dotyczące:
a/ liczby użytkowników danego nazwiska we wszystkich 16 województwach Polski (uszeregowane według malejącej frekwencji),
b/ informacje dotyczące 16 powiatów z najwyższą frekwencją danego nazwisk w Polsce,
c/ informacje dotyczące 16 gmin z najwyższą frekwencją danego nazwisk w Polsce,
d/ wizualizacja frekwencji nazwiska w poszczególnych województwach w postaci mapy kraju z podziałem administracyjnym I stopnia.
Zapisy historyczne:
W tym module hasłowym znajdują się dane tekstowe pochodzące z dokumentów, monografii i słowników historycznych (por. Wykaz źródeł na końcu raportu). Widoczne są tu: cytat źródłowy zawierający poświadczoną formę nazwiska, data powstania dokumentu, skrót tytułu tego źródła, tom i strona. Zapisy zawierają nazwiska męskie i żeńskie, w tym nazwy żon i córek, oraz ich warianty fonetyczne i graficzne, często też formy gwarowe, występujące w różnych źródłach historycznych.
Najstarsze zapisy z okresu od XII do XV wieku pochodzą ze Słownika staropolskich nazw osobowych pod red. W. Taszyckiego (t. I-VI, Wrocław 1965-1983; VII: Suplement, pod kier. M. Malec, Wrocław 1984-1987). Okres średniopolski reprezentują zapisy z Antroponimii Polski od XVI do końca XVIII wieku pod red. A. Cieślikowej (przy współpracy K. Skowronek, H. Górny, t. I-VI, 2007-2016) oraz ze Słownika nazwisk mieszkańców Poznania XVI-XVIII wieku pod red. I. Sarnowskiej-Giefing (t. I-II, Poznań 2011-2014). Materiał źródłowy wyekscerpowano także ze słownika historyczno-etymologicznego pt. Nazwiska Polaków autorstwa Kazimierza Rymuta (t. I-II, Kraków 1999-2001).
Późniejszy materiał pochodzi z opracowań monograficznych dotyczących nazewnictwa osobowego z różnych regionów Polski, a także ze słowników nazw osobowych zawierających poświadczenia nazwisk z XIX i XX, m.in.: D. Lech, Nazwy osobowe dziewiętnastowiecznych mieszkańców Opola, Opole, 2004, H. Górny, Nazwiska mieszkańców wybranych miejscowości dawnej ziemi sanockiej w świetle interferencji etniczno-językowej (XV-XIX w.), Rzeszów, 2004, M. Magda-Czekaj, Historyczne nazwiska ludności Olesna na Śląsku Opolskim, Kraków, 2003, P. Złotkowski, Antroponimia historyczna mieszczan i chłopów Brańska i okolic w ujęciu statycznym i dynamicznym, Lublin, 2017, H. Górnowicz, Słownik nazwisk mieszkańców Powiśla Gdańskiego, Gdańsk, 1992, L. B. Sudakiewicz, Słownik nazwisk mieszkańców Ziemi Złotowskiej, A-K, L-Ż, Koszalin, 2011-2012.
Niekiedy w źródłach nie znaleziono danego nazwiska– wówczas pojawia się adnotacja: brak poświadczeń w dostępnych nam źródłach historycznych.
Pochodzenie, prawdopodobne etymologie oraz motywacje nazwiska:
Wśród współczesnych nazwisk polskich do najczęstszych należą nazwiska odapelatywne, następnie odmiejscowe (głównie uważane za tak charakterystyczne dla polszczyzny nazwiska z sufiksem -ski) i nazwiska pochodzące od imion.
W wypadku nazwisk odapelatywnych w ISNP starano się podawać kilka możliwych motywacji, ponieważ będący jego podstawą apelatyw mógł mieć kilka – zbliżonych często – znaczeń. Często identycznie brzmiące nazwiska powstawały w różnym czasie i miały różną motywację (np. nazwisko Krupnik mogło być motywowane przez ap. krupnik, oznaczający w staropolszczyźnie 'rzemieślnika, wytwarzającego krupy', później 'zupę z krup', a najpóźniej 'napój alkoholowy z miodu i korzeni' ). Jak widać, także znaczenie wyrazu pospolitego na przestrzeni wieków ulegało zmianie. Wiele nazwisk odapelatywnych pochodzi od rzadko notowanych wyrazów gwarowych, regionalizmów, np. kaszubskich, nieznanych i niezrozumiałych w innych częściach Polski (kaszubskie -k, np. Lejk //ogólnopolskie Lejek). Wiele jest też nazwisk, które w istocie pochodzą od różnych mało znanych apelatywów gwarowych (np. Kuśpit, od gw. kuśpit 'coś kusego lub niewyrosłego; niewyrosły chłop; niezdara').
W ISNP starano się także odnotować przypadki, w których nazwisko mogło mieć u podstawy kilka wyrazów, identycznie brzmiących, a mających zupełnie różne pochodzenie, np. nazwisko Kusz może pochodzić od n. os. Kusz (skrócenie od im. Jakub, lub niemiecka n. os.) lub od apelatywu kusz o kilku znaczeniach ('kubek, kufel', także 'skóra cielęca', 'murzyn, Negr').
Nierzadkim zjawiskiem jest też – w wypadku grup nazwisk, pochodzących od jednej nazwy podstawowej – duża liczba derywatów, głównie patronimicznych (tworzonych formantami -ak, -ek, -ik, -czyk, -owicz//-'ewicz) a jednocześnie brak współcześnie postaci podstawowej, która się nie zachowała lub zachowała się w szczątkowej frekwencji (4-5 poświadczeń w Słowniku Nazwisk współcześnie w Polsce używanych, w związku z tym nie wchodziła do ISNP). Uwaga ta dotyczy także nazwisk pochodzących od imion, co jest zrozumiałe: przecież to formy pochodne od imion, patronimiczne lub zdrobnienia z czasem zaczynały pełnić funkcję drugiego określenia, a później stawały się nazwiskami (np. Leoniak, Leonik, Leoniuk, Leonowicz, Leończuk, Leończyk, od im. Leon, dziś nazwisko Leon posiada niewielką frekwencję.)
Wśród nazwisk na -ski znaczący procent stanowią – wbrew pozorom – nazwiska odapelatywne, utworzone (już od XVI w.) na wzór nazwisk odmiejscowych, już wtedy uchodzących za modelowe (tzn. „lepsze”). Możliwe też jest podwójne pochodzenie takich nazwisk wcześniejsze, od nazw miejscowych, i późniejsze, od nazw osobowych (np. Lenartowski, które może pochodzić od n. m. Lenartowice lub od nazwiska Lenart).
Struktura słowotwórcza nazwiska:
W części artykułu hasłowego poświęconej opisowi słowotwórczemu nazwisk wyróżnia się nazwiska derywowane z sufiksem lub z końcówką fleksyjną w funkcji formantu oraz nazwiska niederywowane. Formy motywowane słowotwórczo opatrywane są komentarzem dotyczącym funkcji sufiksu w momencie powstania nazwiska, np. suf. -ak w funkcji patronimicznej, suf. -ś w funkcji hipokorystycznej, suf. -ek w funkcji patronimicznej lub deminutywnej, suf. -ski wskazywał pierwotnie na pochodzenie z danej miejscowości lub jej posiadanie, suf. -ski w funkcji strukturalnej (na wzór nazwisk odmiejscowych) i in. W przypadku derywatów sufiksalnych i paradygmatycznych w sposób graficzny oddziela się sufiks lub końcówkę od podstawy, np. Anton-owicz, Banach-owski, Bartk-owiak, Ciborow-ski, Klimcz-ak, Kądzioł-a, Kręc-ø. Podaje się różne możliwe i prawdopodobne hipotezy motywacyjne nazwiska, np. Borzym-owski < n. m. Borzymy lub Borzymow-ski < n. m. Borzymowice (po skróceniu podstawy); Jachimcz-ak < n. os. Jachimek lub Jachim-czak < n. os. Jachim. Nazwiska typu Dąbek, Króliczek, mające odpowiedniki formalne w planie apelatywnym, uznaje się zasadniczo za nazwy niederywowane w planie onimicznym (Dąbek < ap. dąbek, Króliczek < ap. króliczek), ale zwraca się również uwagę na możliwość utworzenia nazwiska od innej nazwy osobowej przy udziale sufiksu (Dąb-ek < n. os. Dąb, Królicz-ek < n. os. Królik). Nazwiska przezwiskowe typu Kręciwilk (< krecić i wilk), Kręcichwost (< kręcić i chwost) umieszcza się w rubryce nazwiska niederywowane, mimo że pod względem słowotwórczym są to wyrazy złożone. Wskazuje się także nazwiska zniemczone sufiksem deminutywnym -ke (Domke, Janke).
i 9. Warianty nazwiska; komentarz do wariantów nazwiska:
Informacje zawarte w tej części struktury hasłowej dotyczą głównie współczesnych, gwarowych, fonetycznych i graficznych wariantów nazwiska. Są tu przede wszystkim zapisy odmianek funkcjonujących współcześnie jako odrębne nazwiska.
Zdarza się (bardzo rzadko), że wariant funkcjonuje jako odrębne nazwisko, a forma podstawowa nie jest notowana lub ma niższą frekwencję niż odmianka (np. Krężelok, brak Krężelak). W uzasadnionych przypadkach podaje się frekwencję i geografię form wariantywnych.
Warianty graficzne, fonetyczne, graficzno-fonetyczne, słowotwórcze objaśnione się w punkcie „Komentarz do wariantów nazwiska”. Omawia się tu odmianki regionalne i gwarowe, np. z cechą mazurzenia (Cubak, por. Czubak), z typowo śląskim suf. -ok w miejsce ogólnopolskiego -ak (Biesok, Górniok, Jadwiszczok), z -orz zamiast -arz (Bednorz, Groborz), z prefiksalnymi spółgłoskami protetycznymi J- (Jantkowiak, Jewiak, Jantos) i H- (Habramczyk), ze zredukowanym suf. -(e)k, znamiennym dla Pomorza (Jank), a także ze zmianą nagłosowego Ja- w Je- czy z podwyższeniem lub obniżeniem artykulacji samogłosek przed spółgłoskami sonornymi (Bil, por. Biel). Zwraca się uwagę na warianty fonetyczne z uproszczeniem grupy spółgłoskowej -wsk- > -sk- (Kwiatkoski), z ubezdźwięcznieniem w wygłosie lub śródgłosie (Grobosz), na formy oddające graficznie wymowę samogłosek nosowych ę, ą (Gemba, Kondzioła, Stompor), nazwiska z geminatami bb, dd, ll, ss (Grubba, Jagodda, Kobiella, Kossek, Kulla) i bez znaków diakrytycznych (Jagla, Jamrog, Kocor), formy hiperpoprawne. Objaśnia się także inne odmianki z wpływem grafii lub fonetyki obcej (niemieckiej, czeskiej, kresowej) (Bohdan, Jagosch, Krentz) oraz formy ilustrujące różne sposoby przyswajania nazw obcych na gruncie rodzimym (w tym z niekonsekwentną realizację fonemów k’, g’ w nagłosie spowodowaną brakiem fonologicznej miękkości w języku niemieckim i jej stopniowym tworzeniem na gruncie polskim), np. Keler, Kieler, Kielar, Kelar, Kellar, Kilar (zob. niem. n. os. Keller). W wariantach nazwisk może być ponadto utrwalony dawny sposób oznaczania głoski j przez y (Haya, Kaya).
Rozmieszczenie nazwiska w innych krajach:
Frekwencję danego nazwiska poza Polską podaje się według dostępnych w Internecie stron poświęconych frekwencji i rozmieszczeniu nazwisk w poszczególnych krajach. Nie ma jednak takich stron dla Europy Wschodniej, Węgier, Bułgarii. Ostatecznie zdecydowano się podawać frekwencję w pięciu krajach „ościennych”: w Niemczech, Danii, Szwecji, Norwegii, Czechach i Słowacji (w niektórych hasłach są też odniesienia do innych krajów, np. Holandii czy Francji).
Brane pod uwagę są postaci równobrzmiące z podstawowymi formami nazwisk polskich, wszakże bez polskich znaków diakrytycznych oraz warianty graficzno-fonetyczne wynikające ze specyfiki poszczególnych języków: niemieckiego, francuskiego, angielskiego i innych. Tak więc liczba nosicieli poszczególnych nazwisk poza terytorium Polski jest sumą poszczególnych odmianek. Najwięcej odmianek występuje w Niemczech. Najczęściej są to adaptacje graficzne: opuszczanie polskich znaków diakrytycznych, zastępowanie wieloznaków polskich wieloznakami danego języka (np. pol. –sz- niem. –sch-, ang. –sh-), niekiedy adaptacje fonetyczno-graficzne, wynikające z innego sposobu artykulacji, np. oddawanie polskiego -ś(-) jako niem. -sch(-), ang. -sh(-). Rzadko spotyka się natomiast adaptacje morfologiczne, np. zastępowanie suf. -ek, -ko przez –niem. -ke. Bywa, że w innych krajach występują równobrzmiące polskim nazwiska mające dużą frekwencję i inną motywację niż jest to w przypadku nazwisk Polaków. Wówczas odnotowywana jest informacja o możliwym innym pochodzeniu takiego nazwiska.
W przypadku niektórych form nazwiskowych nie ma danych o ich użytkownikach w zagranicznych – wówczas ta informacja nie pojawia się w haśle.
Informacje specjalne:
W tej sekcji znajdują się ewentualne dodatkowe informacje o nazwisku, jego specyfice, pochodzeniu; strukturze, rozmieszczeniu geograficznym etc.
Strony internetowe:
W tym elemencie struktury hasłowej zawarte są odniesienia do zagranicznych, elektronicznych słowników antroponimicznych (internetowych słowników nazwisk i imion). Podana jest nazwa portalu antroponomastycznego (jej skrót) i forma nazwiska/imienia, znajdującego się w zagranicznym słowniku antroponimicznym. Jest to jednocześnie link bezpośrednio odsyłający do strony internetowej tych onomastykonów. Korzystano tu z: Das Digitale Familiennamenwörterbuch Deutschlands (skrót: DFD), The Internet Surname Database (skrót: ISD) i Dictionary of Medieval Names from European Sources (skrót: DMNES).
Podstawowo są to linki do haseł w tych onomastykonach, w których znajdują się formy identyczne lub pokrewne z danym nazwiskiem. Pojawiają się one wtedy, gdy w wymienionych wyżej słownikach znajdują się formy homograficzne z danym nazwiskiem lub w przypadku DMNES (słownika imion) – formy imienne stanowią bezpośrednią motywację dla danego nazwiska.
W niektórych przypadkach formy nazwiskowe zagraniczne, choć „równe” formalnie, brzmieniowo, mogą mieć inną etymologię niż podana w ISNP (co zaznaczano odpowiednim komentarzem, np. w haśle Karda znajduje się odsyłacz: por. też DFD: Karda (tu inna etymologia)). Ponadto w wielu hasłach odsyłacze te są dodatkowym elementem informacyjnym, wskazującym na (np. odimienną) etymologię danego nazwiska (np. w haśle Kaseja znajdują się odsyłacze: por. też DMNES: Katherine, por. też ISD: Catherine).
W przypadku wielu haseł ISNP nie ma odpowiedników antroponimicznych w wyznaczonych zagranicznych onomastykonach – wówczas ta informacja nie pojawia się w danym haśle.
Literatura:
W tym module artykułu hasłowego mieszczą się odniesienia do literatury dotyczącej danego nazwiska, wykorzystane źródła etc. (wykaz źródeł znajduje się w sekcji nr IV, poniżej).
Aplikacja pozwala na wyszukiwanie alfabetyczne nazwisk i sortowanie wyników zapytania. Jest również możliwe wyszukiwanie według określonej przez użytkownika kombinacji liter znajdujących się na początku pewnej grupy nazwisk (np. Bra-), kończących je (np. -dzki) lub zawierających się w ich strukturze (np. -alam-).
W widoku każdego hasła zawarte są informacje, które przedstawiono w punkcie III (punkty 1-13; niektóre z nich mają charakter fakultatywny). Taka budowa ISNP i możliwości korzystania z niego są wzorowane na internetowych naukowych słownikach zagranicznych, por. DDF (http://www.namenforschung.net/dfd/woerterbuch/liste/) i NF (https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/).
Program dostosowany został do wyświetlania treści na urządzeniach mobilnych (smartfony, tablety itp.).
ISNP posiada kilka głównych cech:
1/ ISNP stanowi antroponimiczne kompendium, bezpłatne i ogólnodostępne w Internecie. Może służyć zarówno językoznawcom/onomastom, jak i licznym osobom nieprofesjonalistom, zainteresowanym taką tematyką, którzy poszukują osobistej i rodzinnej tożsamości.
2/ ISNP łączy informacje współczesne i historyczne. Duża baza materiałowa daje pewność, że objęto w nim nazwiska najczęstsze, bardzo częste i częste, używane obecnie w Polsce.
3/ ISNP jest bazą nazwisk współczesnych, uzupełnia więc „lukę” dotyczącą zbiorów nazwisk w układzie chronologicznym, uzupełnia też słowniki współczesnych nazwisk.
4/ ISNP – poprzez swoją bazę materiałową i strukturę – nawiązuje do podobnych słowników europejskich.
5/ ISNP stanie się podstawą dalszych prac i badań, zarówno w Zakładzie Onomastyki IJP PAN w Krakowie, jak i prowadzonych w innych polskich ośrodkach naukowych.
6/ ISNP od 2022 r. będzie nadal rozwijany i uzupełniany; znajdzie się pod stałą opieką merytoryczną w IJP PAN w Krakowie.
Głównym źródłem materiału antroponimicznego w ISNP jest rejestr nazwisk używanych współcześnie w Polsce (baza danych PESEL z 2014 r.; por. informacje zawarte w sekcji II: Charakterystyka ISNP. Budowa hasła). Jednak w niektórych częściach każdego artykułu hasłowego niezbędna była prezentacja materiału historycznego i współczesnego dotyczącego różnych nazwisk. Są to m.in. zapisy danej formy nazwiskowej pochodzące z minionych wieków. Także w wyjaśnianiu etymologii i pochodzenia poszczególnych antroponimów wykorzystano odpowiednią literaturę onomastyczną i słowniki.
Niniejszy wykaz obejmuje ułożone alfabetycznie skróty źródeł i zapisy bibliograficzne prac wykorzystanych w ISNP. Są to przede wszystkim słowniki i onomastykony historyczne oraz monografie autorskie, będące opracowaniami historycznej antroponimii i toponimii, a także zagraniczne słowniki internetowe. Lista ta jest sukcesywnie uzupełniana.
AntrP – Antroponimia Polski od XVI do końca XVIII wieku, pod red. A. Cieślikowej, I, Kraków 2007; pod. red. A. Cieślikowej, przy współpracy K. Skowronek, II-IV, Kraków 2009-2013; pod. red. A. Cieślikowej, przy współpracy H. Górny i K. Skowronek, V-VI, Kraków 2015-2016.
Biryła – M. V Biryła, Belaruskaja antrapanimija, 1-3, Minsk 1966, 1969, 1982.
DFD – Digitales Familiennamenwörterbuch Deutschlands;http://www.namenforschung.net/dfd/woerterbuch/liste/.
DMNES – Dictionary of Medieval Names from European Sources; http://dmnes.org/.
Gottsch – M. Gottschald, Deutsche Namenkunde, 3. vermehrte Auflage, besorgt v. E. Brodfuehrer, Berlin 1954.
GórPow – H. Górnowicz, Słownik nazwisk mieszkańców Powiśla Gdańskiego, Gdańsk 1992.
GóSan – H. Górny, Nazwiska mieszkańców wybranych miejscowości dawnej ziemi sanockiej w świetle interferencji etniczno-językowej (XV-XIX w.), Rzeszów 2004.
ICh – M. Malec, Imiona chrześcijańskie w średniowiecznej Polsce, Kraków 1994.
ISD – The Internet Surname Database; http://www.surnamedb.com/.
LPŻ – Lietuviu pavardżiu żodynas, pod red. A. Vanagasa, I-II, Vilnius 1985-1989.
MSGP – Mały słownik gwar polskich, pod red. J. Wronicz, Kraków 2010.
NAp – Odapelatywne nazwy osobowe, opr. A. Cieślikowa , SEMot 1, Kraków 2000.
NBrań – P. Złotkowski, Antroponimia historyczna mieszczan i chłopów Brańska i okolic w ujęciu statycznym i dynamicznym, Lublin 2017.
NEtn – Nazwy osobowe pochodzące od etników, opr. E. Supranowicz, SEMot 4, Kraków 1997.
NGer – Nazwy osobowe pochodzenia niemieckiego, opr. Z. Klimek, SEMot 5, Kraków 1997.
NHer – Nazwy heraldyczne, opr. M. Bobowska-Kowalska, SEMot 6, Kraków 1995.
NLat – Łacińskie odapelatywne nazwy osobowe, opr. J. Szymowa, SEMot 7, Kraków 2002.
NLit – Nazwy osobowe "litewskie", opr. W. Smoczyński, SEMot 7, Kraków 2002.
NMPol – Nazwy miejscowe Polski. Historia. Pochodzenie. Zmiany, pod. red. K. Rymuta, B. Czopek -Kopciuch i U. Bijak, Kraków 1996 i n.
NOdm – Odmiejscowe nazwy osobowe, opr. Z. Kaleta przy współudziale E. Supranowicz i J. Szymowej, SEMot 3, Kraków 1997.
NOles – M. Magda-Czekaj, Historyczne nazwiska ludności Olesna na Śląsku Opolskim, Kraków 2003.
NOpol – D. Lech, Nazwy osobowe dziewiętnastowiecznych mieszkańców Opola, Opole 2004.
NOrm – Nazwy osobowe Ormian, opr. A. Pisowicz, SEMot 7, Kraków 2002.
NPom – E. Breza, Nazwiska Pomorzan. Pochodzenie i zmiany, I-III, Gdańsk 2000.
NPozn – Słownik nazwisk mieszkańców Poznania XVI-XVIII, red. I. Sarnowska-Giefing, I-II, Poznań 2011-2014.
NZłot – L. B. Sudakiewicz, Słownik nazwisk mieszkańców Ziemi Złotowskiej, I-II, Koszalin, 2011-2012.
NŻyd – Nazwy osobowe Żydów, opr. M. Sitarz, SEMot 7, Kraków 2002.
RymNPol – K Rymut, Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny, I-II, Kraków 1999-2001.
SXVI – Słownik polszczyzny XVI wieku, pod red. M. R. Mayenowej, Wrocław 1966 i n.
SXVI(w) – Słownik polszczyzny XVI wieku, indeksy wyrazowe.
SEB – A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1957.
SEMot – Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych, pod red. A. Cieślikowej, M. Malec i K. Rymuta, 1-7, Kraków 1995-2002.
SG – Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego i W. Walewskiego, I-XV, Warszawa 1880-1902.
SGP – Słownik gwar polskich, oprac. Zakład Dialektologii Polskiej IJP PAN w Krakowie, pod red. M. Karasia i J. Reichana, Wrocław 1997 i n.
SGP(k) – Słownik gwar polskich, kartoteka.
SGPK – J. Karłowicz, Słownik gwar polskich, I-VI, Kraków 1900-1911.
SL – S. B. Linde, Słownik języka polskiego, I-VI, wyd. 3, fotooffsetowe (z 2. wyd., Lwów, 1854-1860), Warszawa 1951.
SŁJ – A. Jougan, Słownik kościelny łacińsko-polski, Poznań 1958.
SŁŚ – Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, pod red. M. Plezi, K. Weyssenhoff-Brożkowej, Wrocław 1953-1991, Kraków 1992 i n.
SNW – Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych, wyd. K. Rymut, I-X, Kraków 1992–1994.
SSNO – Słownik staropolskich nazw osobowych, pod red. W. Taszyckiego, I-VI, Wrocław 1965-1983; VII: Suplement, opr. pod kierunkiem M. Malec, Wrocław 1984-1987.
Sstp – Słownik staropolski, pod red. S. Urbańczyka, Warszawa 1953-1955, Wrocław 1955-1990, Kraków 1991 i n.
SW – Słownik języka polskiego (tzw. warszawski), pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego, I-VIII, Warszawa 1900-1927.
The Internet Dictionary of Polish Surnames (Polish abbreviation: ISNP, English abbreviation: IDPS) is an electronic dictionary of the most common surnames in Poland. It was made available for the public on the website of the Institute of the Polish Language of the Polish Academy of Sciences at https://nazwiska.ijp.pan.pl/. IDPS is financed by the Ministry of Education and Science as part of the project NPRH.
IDPS includes the current frequency data (based on the 2014 PESEL database) and encompasses a large group of surnames. About 7,5% of Polish surnames were analysed (those marked as very common, common, and moderately common), but they belong to about 80% of Poles.
IDPS was made available in 2020 thanks to an application developed by an IT company (2014-2015), and it has been improved by the IT department of the Polish Academy of Sciences since 2016.
The application is the basis of the dictionary and allows its user to search for a specific surname, sort surnames alphabetically, and to sort the search results. It is also possible to search for surnames using a specific combination of letters, e.g., for all surnames starting with Hab-, ending with -alski, or containing -bra- anywhere in their spelling. The dictionary can be used on mobile devices, such as smartphones or tablets.
Individual entries on surnames contain statistical information, data regarding geographical distribution and frequency in men and women, and linguistic and onomastic information. The general structure of each entry is as follows:
Title – the main form of the surname;
Historical and contemporary feminine forms of the surname (i.e., patronymic forms or those taken by married women), with explanations, if applicable;
Number of people with the surname in Poland: number of men/women with the surname, ranked in popularity;
Number of people with the surname in each of 16 voivodeships of Poland (with a visualisation showing a map of the country divided into voivodeships with the number of people in each of them), and counties and communes with the most people with this surname in each voivodeship;
Historical forms of the surname, as shown in documents, books and dictionaries: each reference to a historical source contains the historical form of the surname, abbreviation of its title, date, and the page number (cf. IV. Źródła (Sources) - https://nazwiska.ijp.pan.pl/info/oslowniku);
Origin, possible and probable etymology, and the meaning of the surname (derived e.g. from a place name, a name of profession, a nickname etc.);
A description of the morphological structure of the surname and its derivatives with a commentary;
Distribution and frequency of the surname outside Poland (mainly in five neighbouring countries), based on foreign websites and surname databases, if applicable;
Contemporary and historical variants of the surname, alternative spellings, pronunciation variants with a commentary, if applicable;
Websites: links to foreign e-dictionaries containing identical or similar forms of the surname, if applicable;
Bibliography regarding the surname;
Additional explanations and comments (optionally).
IDPS is free of charge and freely available. It is an addition to existing Polish and foreign anthroponymic dictionaries. It provides scientific knowledge about a surname as an anthroponymic category and about many surnames currently used in Poland. It will be useful to people interested in genealogy and make their family research easier. It will also help linguists and researchers specialising in other fields of humanities.